Пән мұғалімі: Князова А.Қ.
«Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген адам,
бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес» (Қ. Сәтбаев)
Оқыту мен тәрбиелеудің міндеттері: 1. Білімділік: – Оқушыларға қазақ халқының ежелден және осы кезде пайдаланып келе жатқан металдары мен құймалары, металдардың алыну технологиясы, адамға аса қажеттілігі туралы білім беру.
2. Дамытушылық: – Оқушылардың ізденушілік, танымдық және пәнге қызығушылығын дамыту; Шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыларын жетілдіру.
3. Тәрбиелік: Туған елге, жерге, оның байлығына деген мақтаныш сезімін дамыту, металдарды орынды пайдалана білу үшін – экологиялық тәрбие беру, мамандық таңдауға деген көзқарастарын қалыптастыру.
Сабақ мақсаты: Металдар туралы білімдерін кеңейте отырып, еліміздің қазба байлықтарымен, Қазақстан металлургиясы және оның дамуына ғалым Қаныш Сәтбаев қосқан үлестерін таныстыру.
Сабақ түрі: Кіріктірілген сабақ. Әдіс – тәсілі: Конференция-зерттеу.
Пән аралық байланыс: физика, биология, тарих, география, әдебиет.
Көрнекі құралдар: интерактивті тақта; химиялық реактивтер; ыдыстар.
Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі. 2. Кіріспе сөз. Қадыр Мырзалиев «Менделеев кестесі». 3. «Металдарсыз – адам табиғатта ең аянышты өмір сүрген болар еді» Барлық ғалымдардың зерттеуі. 4. «Сырларым бар химиктерге аян». Химиктердің зерттеуі. «Таба алсаң қасиетімді етем баян» 5. Полиглот 6.Қорытынды 1. Сұрғылт түсті кәдімгі металмын, Механикалық әсерге берілмейтін қаталмын Негізгі пәтерім 24-ші, 6-шы көшеде болсам да Кендерім Мұғалжарда, тауда жатырмын» (Хром – Cr) 2. Ертеден білгілі жетеудің бірімін, Электротехника саласынд ірімін. Көптеген құймаларға кіремін Әдемілігім жөнінде алтынмен тең жүремін. (Мыс – Cu) 3. Менделеев аулының 6 – шы көшесінде тұрағым Әр түнде адамдармен жүздесіп тұрамын. Мені балқыта алмай қиналады көбісі, Қазақстан Әлемде кенім жөнінен біріншісі. (W – вольфрам. tбалқу- 34100С) 4. Болмасам да айтарлықтай салмағым, Мен көбіңнен ардақтымын алдамын. Ұшақ болып аспанға ұшып қалықтап Жердің жүзін, көк аспанды шарладым, Қымбат болдым алтыннан да ертеде. (Al – алюминий). 3.Ғылымдардың зерттеуі . Физиктердің зерттеуі «Ағза толған химиялық элемент Біліп алғың қызметін, неткен олар керемет» Биологтардың ерттеуі. «Адам баласы көзімен көріп, құлақтан естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрнымен йіскеп тыстағы дүниеден хабар алады» – деп Абай атамыз айтпақшы «Менің денем неден құралған?». Геологтардың зерттеуі. «Қаныш тапқан жерлер ғой, Қаныш тапқан, Қаһарманнан қалған із, табыс мақтан» Мұқағали Мақатаев «Алтай Атырау» поэмасы. Геологтардың зерттеуі. Географтардың зерттеуі. Қара жер адамзатқа болған мекен Қазына іші толған әр түрлі кен Ішінде жүз мың түрлі сылы бар Солардың ең артығы немене екен? Экологтардың зерттеуі. «Алып жер – адамның бесігі» Тербесін сәбиін, тербесін. Адамзат бақыты, несібі. Абайла төгіле көрмесін» М. Мақатаев. Әдебиетшілердің зерттеуі. «Мақал сөзде де металл жүреді Металл қадірін халқым біледі» 1. Ел іші … (Алтын бесік) 2. От көмір жейді, … (тот темір жейді). 3. Арпа – бидай ас екен … (алтын – күміс тас екен) 4. Өнерлінің қолы алтын, … (өлеңшінің сөзі алтын) 5. Қойдың сүті – …. (Қорғасын) 6. Ескі мата бөз болмас, ….. (ескі темір біз болмас) 7. Ақыл арымас, .. (алтын шірімес) 4. Біздің заманымызға дейін алтын, күміс, мыс, темір, сынап, қалайы, қорғасын пайда болғанын көріп отырсыздар. Оған дәлел Ү-ҮІІ ғасырларда өмір сүрген алтын киімді адам 1969 жылы Есік қорғанынан табылғанын жақсы білесіздер. Бұл жерде 4000-дай алтын детальдар табылған. Тағы да адамзат тарихында тұтас бір дәуірлер мыс, қола, темір дәуірлері деп аталуы оларды адамның игеру кезеңімен байланысты. Қазбадан табылған қару жарақтар, әшекей бұйымдардың, еңбек құралдарының металдардан жасалғаны анық. Металдардың аталуы: Алтын – таңғы арай. Мыс – Кипр аралы мысқа бай. Күміс – ақ, жарық. Темір – латын тілінен аударғанда «қамал». Сынап – сүйық күміс. Вольфрам – қасқыр көбік. Платина – күміске ұқсас. Берилий — тәтті (конструкциялық берилий ғарыш ісінде өте маңызды орын алады. Шойын, болат, темірге қарағанда жеңіл, әрі мықты, арзан. Қазақстанда Алматыда өндіріледі) Металдарды элемент ретінде қарастырсақ периодтық жүйеде: 1. Сол жақ төменгі бөлігінде орналасқан. 2. Тотығу дәрежесі оң. 3. Күшті тотықсыздандырғыштар. 4. Атом радиустары бейметалдарға қарағанда ұзындау. 5. Негізгі топшаларға орналасқан Ме сыртқы энергиялық деңгейіндегі электрон саны топ нөміріне тең. 6. Периодтық жүйенің 80 пайызын алады. 7. Қосымша топшада орналасқан металдардың сыртқы энергиялық деңгейіндегі электрон саны топ нөміріне сәйкес келмейді. Олардың электрон саны 2-ден аспайды. Қалғаны астындағы қабатта орналасады. Соларды беріп жіберу арқылы +4, +7 дейін тотығу дәрежесін, бейметалдық қасиетін көрсетеді. Бұлар d-элементтер. 8. ЭТ бейметалдарға қарағанда аз. 9. Сілтілік металдар: Li, Na, K, Rb, Cs, Fr . 10. Металдардың кристаллдық торындағы оң иондар мен бос электрондар арасындағы байланыс металдық байланыс деп аталады. Металдық байланыс оған созылғыш, тапталғыш қасиет береді. Металдардың кристалл торында электр өткізгіштігі әр түрлі болады. (Cu, Ag, Al жақсы өткізеді, Hg- нашар өткізеді). Инсерт. Мыс, марганец – 1-топ; хром, күміс – 2-топ; темір, сынап – 3-топ; алтын, титан – 4-топ. Анаграммадан сөз құрастырып, қазақша, орысша, латынша, халықаралық атауын беру, формуласын жазу. 5.Полиглот. 1. МСЫ – мыс, Cu, купрум, медь. 2. НЫТЛА – алтын, Au, аурум, золото. 3. МІРМеталдардың адам өміріндегі маңызы. Қазақстандағы металл кендері Пән мұғалімі: Князова А.Қ. «Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген адам, бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес» (Қ. Сәтбаев) Оқыту мен тәрбиелеудің міндеттері: 1. Білімді
лік: – Оқушыларға қазақ халқының ежелден және осы кезде пайдаланып келе жатқан металдары мен құймалары, металдардың алыну технологиясы, адамға аса қажеттілігі туралы білім беру. 2. Дамытушылық: – Оқушылардың ізденушілік, танымдық және пәнге қызығушылығын дамыту; Шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыларын жетілдіру. 3. Тәрбиелік: Туған елге, жерге, оның байлығына деген мақтаныш сезімін дамыту, металдарды орынды пайдалана білу үшін – экологиялық тәрбие беру, мамандық таңдауға деген көзқарастарын қалыптастыру. Сабақ мақсаты: Металдар туралы білімдерін кеңейте отырып, еліміздің қазба байлықтарымен, Қазақстан металлургиясы және оның дамуына ғалым Қаныш Сәтбаев қосқан үлестерін таныстыру. Сабақ түрі: Кіріктірілген сабақ. Әдіс – тәсілі: Конференция-зерттеу. Пән аралық байланыс: физика, биология, тарих, география, әдебиет. Көрнекі құралдар: интерактивті тақта; химиялық реактивтер; ыдыстар. Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру кезеңі. 2. Кіріспе сөз. Қадыр Мырзалиев «Менделеев кестесі». 3. «Металдарсыз – адам табиғатта ең аянышты өмір сүрген болар еді» Барлық ғалымдардың зерттеуі. 4. «Сырларым бар химиктерге аян». Химиктердің зерттеуі. «Таба алсаң қасиетімді етем баян» 5. Полиглот 6.Қорытынды 1. Сұрғылт түсті кәдімгі металмын, Механикалық әсерге берілмейтін қаталмын Негізгі пәтерім 24-ші, 6-шы көшеде болсам да Кендерім Мұғалжарда, тауда жатырмын» (Хром – Cr) 2. Ертеден білгілі жетеудің бірімін, Электротехника саласынд ірімін. Көптеген құймаларға кіремін Әдемілігім жөнінде алтынмен тең жүремін. (Мыс – Cu) 3. Менделеев аулының 6 – шы көшесінде тұрағым Әр түнде адамдармен жүздесіп тұрамын. Мені балқыта алмай қиналады көбісі, Қазақстан Әлемде кенім жөнінен біріншісі. (W – вольфрам. tбалқу- 34100С) 4. Болмасам да айтарлықтай салмағым, Мен көбіңнен ардақтымын алдамын. Ұшақ болып аспанға ұшып қалықтап Жердің жүзін, көк аспанды шарладым, Қымбат болдым алтыннан да ертеде. (Al – алюминий). 3.Ғылымдардың зерттеуі . Физиктердің зерттеуі «Ағза толған химиялық элемент Біліп алғың қызметін, неткен олар керемет» Биологтардың ерттеуі. «Адам баласы көзімен көріп, құлақтан естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрнымен йіскеп тыстағы дүниеден хабар алады» – деп Абай атамыз айтпақшы «Менің денем неден құралған?». Геологтардың зерттеуі. «Қаныш тапқан жерлер ғой, Қаныш тапқан, Қаһарманнан қалған із, табыс мақтан» Мұқағали Мақатаев «Алтай Атырау» поэмасы. Геологтардың зерттеуі. Географтардың зерттеуі. Қара жер адамзатқа болған мекен Қазына іші толған әр түрлі кен Ішінде жүз мың түрлі сылы бар Солардың ең артығы немене екен? Экологтардың зерттеуі. «Алып жер – адамның бесігі» Тербесін сәбиін, тербесін. Адамзат бақыты, несібі. Абайла төгіле көрмесін» М. Мақатаев. Әдебиетшілердің зерттеуі. «Мақал сөзде де металл жүреді Металл қадірін халқым біледі» 1. Ел іші … (Алтын бесік) 2. От көмір жейді, … (тот темір жейді). 3. Арпа – бидай ас екен … (алтын – күміс тас екен) 4. Өнерлінің қолы алтын, … (өлеңшінің сөзі алтын) 5. Қойдың сүті – …. (Қорғасын) 6. Ескі мата бөз болмас, ….. (ескі темір біз болмас) 7. Ақыл арымас, .. (алтын шірімес) 4. Біздің заманымызға дейін алтын, күміс, мыс, темір, сынап, қалайы, қорғасын пайда болғанын көріп отырсыздар. Оған дәлел Ү-ҮІІ ғасырларда өмір сүрген алтын киімді адам 1969 жылы Есік қорғанынан табылғанын жақсы білесіздер. Бұл жерде 4000-дай алтын детальдар табылған. Тағы да адамзат тарихында тұтас бір дәуірлер мыс, қола, темір дәуірлері деп аталуы оларды адамның игеру кезеңімен байланысты. Қазбадан табылған қару жарақтар, әшекей бұйымдардың, еңбек құралдарының металдардан жасалғаны анық. Металдардың аталуы: Алтын – таңғы арай. Мыс – Кипр аралы мысқа бай. Күміс – ақ, жарық. Темір – латын тілінен аударғанда «қамал». Сынап – сүйық күміс. Вольфрам – қасқыр көбік. Платина – күміске ұқсас. Берилий — тәтті (конструкциялық берилий ғарыш ісінде өте маңызды орын алады. Шойын, болат, темірге қарағанда жеңіл, әрі мықты, арзан. Қазақстанда Алматыда өндіріледі) Металдарды элемент ретінде қарастырсақ периодтық жүйеде: 1. Сол жақ төменгі бөлігінде орналасқан. 2. Тотығу дәрежесі оң. 3. Күшті тотықсыздандырғыштар. 4. Атом радиустары бейметалдарға қарағанда ұзындау. 5. Негізгі топшаларға орналасқан Ме сыртқы энергиялық деңгейіндегі электрон саны топ нөміріне тең. 6. Периодтық жүйенің 80 пайызын алады. 7. Қосымша топшада орналасқан металдардың сыртқы энергиялық деңгейіндегі электрон саны топ нөміріне сәйкес келмейді. Олардың электрон саны 2-ден аспайды. Қалғаны астындағы қабатта орналасады. Соларды беріп жіберу арқылы +4, +7 дейін тотығу дәрежесін, бейметалдық қасиетін көрс
етеді. Бұлар d-элементтер. 8. ЭТ бейметалдарға қарағанда аз. 9. Сілтілік металдар: Li, Na, K, Rb, Cs, Fr . 10. Металдардың кристаллдық торындағы оң иондар мен бос электрондар арасындағы байланыс металдық байланыс деп аталады. Металдық байланыс оған созылғыш, тапталғыш қасиет береді. Металдардың кристалл торында электр өткізгіштігі әр түрлі болады. (Cu, Ag, Al жақсы өткізеді, Hg- нашар өткізеді). Инсерт. Мыс, марганец – 1-топ; хром, күміс – 2-топ; темір, сынап – 3-топ; алтын, титан – 4-топ. Анаграммадан сөз құрастырып, қазақша, орысша, латынша, халықаралық атауын беру, формуласын жазу. 5.Полиглот. 1. МСЫ – мыс, Cu, купрум, медь. 2. НЫТЛА – алтын, Au, аурум, золото. 3. МІРТЕ – темір, Fe, феррум, железо. 4. ЛЮАИЙМИН – алюминий, Al, алюминиум. Жарнамалау. Әр топтан екі оқушыдан шығып, металдарды жарнамалайды. Қорытынды. Металдар – ғылым мен техниканың қазіргідей дәржеге жетуінің және одан әрі дамуының бірден – бір кепілі Сатпаев Қаныш Имантайұлы (1899-1964) аса көрнекті ғалым, әрі қоғам қайраткері, Қазақстан металлургиясының дамуына баға жетпес үлес қосқан ғалым. Ол үлкен Жезқазған, Ұлытау мыс-минералды шикізат қорларын тұңғыш жан-жақты зерттеді. Ғалымның құрметіне Қаратаудағы Ванадий кенінен табылған бір минерал Сатбаевит деп аталады. Бағалау. Үйге тапсырма. «Адам ағзасында қандай металдар бар, олардың маңызы қандай?» тақырыбы бойынша хабарлама дайындау. «Металдар бейбіт заманға керек» – эссе жазу ТЕ – темір, Fe, феррум, железо. 4. ЛЮАИЙМИН – алюминий, Al, алюминиум. Жарнамалау. Әр топтан екі оқушыдан шығып, металдарды жарнамалайды. Қорытынды. Металдар – ғылым мен техниканың қазіргідей дәржеге жетуінің және одан әрі дамуының бірден – бір кепілі Сатпаев Қаныш Имантайұлы (1899-1964) аса көрнекті ғалым, әрі қоғам қайраткері, Қазақстан металлургиясының дамуына баға жетпес үлес қосқан ғалым. Ол үлкен Жезқазған, Ұлытау мыс-минералды шикізат қорларын тұңғыш жан-жақты зерттеді. Ғалымның құрметіне Қаратаудағы Ванадий кенінен табылған бір минерал Сатбаевит деп аталады. Бағалау. Үйге тапсырма. «Адам ағзасында қандай металдар бар, олардың маңызы қандай?» тақырыбы бойынша хабарлама дайындау. «Металдар бейбіт заманға керек» – эссе жазу
