Қызылорда облысы,Қазалы ауданы,
Басықара ауылы № 182 мектептің
Сызу сурет технология пәні мұғалімі Дуюсов Абдул
Мақсаты: Шәкірттерге қолөнер арқылы жан – жақты эстетикалық тәрбие беру,
оларды баулу, адамзат қоғамында бұрын — соңды жасалған мәдени
мұраны жүйелі меңгеруге мүмкіндік беру. Жалпы әлемдік рухани
игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу.
Міндеті: Болашақ ұрпақтың сана сезімін ұлттық психологиясын ата – бабалар салт –
дәстүрімен сабақтастыра тәрбиелеу.
Ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау «Мәдени мұра» бағдарламасының басты мақсаты деп, Елбасымыз Н. Назарбаев өзінің ұлттық мәдениетімізді дамыту жолындағы үндеуінде көрсеткен. Халықтың көркем қолөнерін одан әрі дамыту қоғамдық ұйымдардың, шығармашылық одақтардың, министрліктер мен ведомостволардың назарын баса аудару қажеттігі айрықша атап көрсетілді.
Жоғарыда аталған қаулыларда, сонымен қатар елде көркем қолөнерін одан әрі дамыту мақсатында қолөнер саласы қызметкерлерінің көпшілікке арналған тұрмыстық тұтыну бұйымдарының көркемдік дәрежесін арттыруға барлық жерде бірдей үнемі атсалыса бермейтіні сирек кездесетін көркем шығармалар жасау кеміп, жергілікті жерлерде халықтың қолөнері кәсіпорындарын ұйымдастырудың мінсіз жүйесі жасалмағаны: көп ретте халықтың қолөнеріндегі негізгі тұлға ретінде суретшілердің, халық шеберлерінің ролі жете бағаланбайтыны, халық шеберлерінің мұқтажына тиісінше көңіл бөлмейтіні ескертілген болатын. Республикамызда бұл салада осы уақытқа дейінгі атқарылып келген алуан түрлі жұмыстарды еске ала отырып, оны жоғарыда аталған маңызды құжаттарды қойылған міндеттер дәрежесінде жақсарта түсу кезек күттірмейтін мәселе екені мәлім.
Біздің жыл санауымыздан екі мың жыл бұрын сәулет, мүсіндеу және бейнелеу өнері жоғары дамыған. Орта Азия мен Қазақстандағы қолөнердің тамыры неалит және қола дәуірінен басталған. Бұған Жасыбай мен Ұлытау маңындағы тастарға ойып салынған суреттер мен ою- өрнектер куә. Ата бабаларымыздың өмірі көшпелі болғанымен, рухани болмысы көшпелі болған емес. Бабаларымыздың ұрпаққа деген өсиет үлгісі өнері арқылы жеткен. Атадан баласына, анасынан қызына мирас болып келе жатқн қолданбалы сәндік өнерінің өзі ұлттық мәдениетіміздің дамуына ықпал тигізеді. Бүгінгі заманның талаптарына сәйкес тәуелсіз жаңа даму жолына түсуі мен халқымыздың тарихын қайта жазу қолға алынып отырғанда қазақтың мәдени мұрасы — өнердің тәлім — тәрбиелік мәні шындық тұрғысынан қаралып бағалануы қажет.
Біздің бүнігі міндетіміз – жас ұрпаққа сәндік қолданбалы өнерді бүгінгі жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып, халықтың өнерімен байланысын нығайту, халқымызыдың өмір шындығын көркемдік тұрғыдан бейнелеу және қоғамның алға басуына үлес қосу. Сәндік қолданбалы өнерінің қай түрін алсақта, әсемдік әлемінің заңдарын түсінуге жетелейді, адамға рухани күш береді.
Қазіргі қоғамымызда рухани бай, терең білімді сәндік қолданбалы өнерінің туындыларын, әсіресе, көнеден келе жатқан асыл қазыналарды бағалап, зерттей білетін, оны ары қарай жалғастыра отырып, әлем мәдениеті деңгейіне көтеретін, халық мұрасын дамытатын, танымдық белсенділігі жоғары жас ұрпақты тәрбиелеп шығаруға тиіспіз. Негізінде қолөнері көне заманан бері халық тұтынып келе жатқан ұлттық мүліктер мен заттарға таяқша салып оюлап қарапайым әшекейлеуден бастап, қазіргі дәуірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металға, жасау жиһаздарға бейнелейтін сюжетті өрнектермен әшекейлеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті.Тарихи жазба ескерткіштер мен архиологиялық қазба деректерге қарағанда Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып, мәдени мұраға айналған.
Республикамыздың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген күмбез, төрт құлақ сағана ескерткіштермен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір архитектуралық аспабы ретінде айрықша сүйсіндіреді. Бұлардан жекелеген өнерпаздардың шеберлігін ғана емес, күллі бір сәулетшілік үрдісті, архитектуралық мәдениетті көреміз.
Сыр бойын жайлаған өлкеден Тарбағатайға дейінгі ғимарат нұсқаларының әсем үлгілері қазақтың бір кезде өресі биік, өрісі кең өнері? мәдениеті болғандығын дәлелдейді.
Қазақстан және көрші мемлекеттерде қазір зерттеулер жүргізіле бастауы халқымыздың тарихы мен этнографиясына айтулы үлес қосары сөзсіз. Сонау сақ дәуіріндегі мәдени мұралар мен кейбір материалдарыдың, байлықтың қалдықтарынан қазақ халқы ертедегі сақтардың бірден – бір мұрагері екендігі көрінеді.
Бұл туралы Грек, Рим саяхатшыларының еңбектерінде, парсы, араб жылнамаларында да айтылған. Тіпті бертіндегі белгілі зерттеуші С.В.Руденко сияқты бірқатар орыс ғалымдары сақтардың мұрагері. Қазақ халқы екенін дәлелдеп те берді. Тарих ғалымдарының кандидаты Кемел Ақышев ашқан, Іле бойынан табылған алтын киімді адам мен Мир Қыдырбаев тапқан Тасмола қазынасын туған жеріміздің топырағында болған ата – бабаларымыздың қолөнер мәдениетін көрсететін теңдесі жоқ жаңалық. Ғалымдарымыз арнайы экспедиция кезінде аралап жүріп Жетісу аймағынан бастап Сыр елі, Маңғыстау атырабы мен Торғай, Қорғалжын өңірі, орталық Қазақстан, Қарақалпақ АР мен туысқан Өзбекстан территориясында тұратын қазақтардың тіліндегі кәсіби сөздерге (киіз үй және оның жасау жиһаздарына, зергерлік, өрмек, алаша, кілем, ши тоқу, сырмақ сыру, етікшілік, тігіншілік, ою — өрнек, тас қашап, үй салу, ағаш шеберлігі өнеріне) байланысты көптеген материалдар жиналды.
Өнерді құрметтеген халық, шеберлерді де ізгі ілтипатпен елдің құрметті адамдары қатарын қосқан. Әдебиет пен өнер мәселесінде азаматтық көзқарасты, суреткер интелегенция жөніндегі сергек ықыласты, оның шығармашылық ізденісіне көмек көрсетуді принциптілікпен ұйымдастырып отырды. Қандай да болсын шығармашылық қоғамдық мәнін бағалаудың басты өлшемі, әлбетте, оның идеялық бағыты болып келді және солай болып қала береді.
Әрине қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Солардың табылмай, танылмай жатқан тоқу, алуан түрлі кілем, бау, басқұр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған.
Міне осындай мәдени мұраны көне деп қарамай, оны байырғы байлығымыз деп бағалап, халықмыздың тұрмысы қажетін өтеуге тиімді пайдалануымыз керек.
Қазақ халқының мәдени асыл қазынасының бір саласы және ұлттық келбетін айқындап бейнелейтін өнер түрі ою — өрнек. Қазақтың ұлттық ою — өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе жатқан өнер түрі.
Ою — өрнек өте ежелгі өнер. Оның ұзақ та қызық тарихы бар. Бұдан бір – екі жүз жыл бұрынырақ адамдар табиғатқа қазіргіден гөрі мүлдем өзгеше қараған болатын. Табиғат олардың анасы еді, ол адамдарды асырайтын, киіндіретін, емдейтін, сонымен бірге, құрметтеп күтпегені үшін жазалап та ала алатын. Ай мен Күн, теңіз бен шөл, жел мен жартас, жануарлар мен өсімдіктер ойлай біледі, сезеді, сөйлей алады және адамға көмек бере алады немесе одан кек қайтара алады дегенге пенделер сенетін.
Қазақтың ою — өрнек деген қос сөзі біріге келіп, латынша орнамент деген ұғымды білдіреді. Ою белгілі бір затты ою (тас, темір ағаш, сүйек, былғары, тері, қағаз, мата). Ойылған, кесілген, қиылған оюды екінші бір затқа кіріктіріп, жымдастырып, желімдеп, жапсырып әшекейлейді, әсемдейді, түрлендіреді.
Оюшы шебер іскерлігмен қатар аталып, құрметтелетін, өнерде өзіндік орны бар адам. Ол өзіне дейінгі дәстүрді ою — өрнектің бүкіл сырын толық меңгеріп, оны одан әрі дамытушы.
Қуанышын да, қайғысын да жан – жануар, аң – құс, ай, жұлдыз, күн, тау, тас, т.б. байланысты деп түсінген көшпелі қазақтардың сол сезімдері қолөнер туындыларынан да қалыс қалмаған. Дәл бейнесін бермей – ақ, кейбір сипаттары арқылы да таным – түйсіктерін баян етіп отырған. Бертін келе осы өрнектердің кейбір ұқсастығына қарай атауларға ие болған.
Ою — өрнек халықтық мұра. Кез келген халықтың дәстүрлі өнері сол халықтың ғасырлар бойы бастап келген өмір салтының, нанымы түсінігінің, арман – аңсарының жарқын айғағы. Қазақтың қолөнері, оның ішінде ою — өрнегі өзінің төлтума бітім қасиетімен, көркемдік мән мағынасы мен шын мәнінде халқымыздың уақыт тезінен өткен асыл қазынасы. Соңғы кезде рухани өміріміздегі өзгерістерге байланысты жас ұрпақты ұлттық дәстүр негізінде тәрбиелеуге бет бұра бастағанымыз белгілі
.
Адам өзінің күнделікті өмірінде көріп, қолданып жүрген заттардың жай ған заттар емес, әдемі, көз қуантарлық күнделікті тұрмыс – тіршілігінде ыңғайлы екенін байқайды. Қазақ халқының көне дәуірден ұрпақтан – ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет ғұрпымен танытқан мұрасы – қолөнер.
Қолөнердің халықтық әлеуметтік, салт – тұрмысында алатын орны қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсақ оның ішінде қолөнерді нақышына келтіріп, әдемілік, әсемдік дүниенің ауқымын кеңейткен ол ою — өрнек.
Халқымыздың ою — өрнегі кең даланы мекендеген көшпелі талай тайпалар өнерінің әсерімен замандар бойы қалыптасып, белгілі бір жүйеге келген ою — өрнек үлгілері. Алғашқы ою — өрнек үлгілері алғашқы андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан геометриялық, зооморфтық (жан – жануарлардың табиғи және фантастикалық бейнелері), қиял ғажайып ою — өрнектер (аспан, жер символы) ретінде көрінеді. Олар негізінен мал шаруашылық, аңшылық, әдет – ғұрып, үй жабдықтары мен сән – салтанат бұйымдарын, батырлар қару жарағын әсемдеуге қолданылған. Ұнамды жасалып биязы көркемделген өнердің көне мұралары (алтын тәжілер, ағаштан, қыштан, теріден өңделіп жасалған ыдыстар, түкті кілемдер мен кестелі заттар т.б.) біздің заманымыздан бұрынғы УІІІ – І ғасырларда ою — өрнек өнерінің ерекше дамығынын көрсетеді. У-УІІ ғасырларда зергерлік өнері мен кілем тоқу өнерінің жан – жақты дамуына байланысты ою — өрнек өрнегі де өркендей түскен. Ертеден келе жатқан ескерткіштерде «қошқар мүйіз», «түйе табан» оюлары басым қолданылса, У ғасырдан бастап «қырық мүйіз», «шытырман», «таңдай», «құман басу» т.б. күрделі ою — өрнектер мен толыққан. Ою — өрнектер заттардың көлемі мен формасына, ерекшелігіне, жұмсалатын мақсаттарына қарай ойластырылып жасалады. Кілемдер алғаш ру үлгілеріне («керей үлгі», ою — өрнек түріне тақыр кілем, түкті кілем т.б.) қарай алатын болған. Қазақтың сән және қосалқы өнері туындылары орта ғасырларда (УІІ-ХУІІғ.) көлемі жағынан тұрпатты, шеңбер мен ромба пішініне келтіріліп айқын ою — өрнектермен (ішінара құс пен маймыл бейнелі) көркемделсе, ХУІІІ – ХІХ ғасырларда ұлттық дәстүр жетекші орын ала бастайды. Үй жиһаздарында көбінесе ашық түсті, айшықты жайылмалы (текеметтерде), ақ – қаралы графикалық (сырмақтарда), қызыл мен қара түске құрылған (тұс киіздерде), алқызыл құлпырмалы (түкті кілемдерде), геометриялық ұласымды, текшелі (алаша, басқұр, тақыр және арабы кілемдерде), конструкциясы, аралас (кебеже, сандық, жүкаяқтарда) ою — өрнектер қолданылады. Кестелеу зерлеу, тоқыма әдістері арқылы жасалатын тұтыну заттары мен киім – кешек өрнектері басқа ою — өрнектерге қарағанда нәзік, ұтымды әрі көркем жасалуымен ерекшеленеді. Ел арасында тұрмыстық ою — өрнектермен қатар ертеден келе жатқан өнердің бір түрі – архат ою — өрнек.
Ғимараттарда (Тараз моншасы т.б.) ою — өрнекпен әсемдеу УІ ғасырдан қолданыла бастады. Кейінен салынған Отырар, Сауран, Сығанақ қалаларында да ою — өрнектер
өзінің ұлттық қолтаңбасын айқын байқатты. Мысалы, Тараз моншасындағы «кереге» өрнек Айша бибі күмбезінде геометриялық ырғақпен байи түскен. Ахмет Яссауи ескерткіштерінде жергілікті халықтың ою — өрнек үлгілері басым қолданылған. ХІХ – ХХ ғасырларда бояулы өрнектермен безендірілген күмбездер, мазарлар, оюлап қашалған құлпытастар көптеп тұрғызылған кезде де қазақтың ұлттық ою — өрнектерінің барлық түрлері көне дәуірден келе жатқан бастапқы нұсқасын сақтап қалған.
Қазақтың ұлттық оюларының қазіргі түрлері композициялық жағынан нақты әрі мейлінше жетілдірілген (шаршы ою), «Аралас өрнек» түрлері де жиі кездеседі. Арнайы жоғары білім алған жастар творчествосынан (текемет, кілемдерде) ою — өрнекті белгілі бір мазмұнға құру байқалады.
Ою — өренек адам баласының ақыл – ойларының толып – толқуымен, жүрегінің лүпілінен, өзінің айнала қоршаған ортадан туған образдар. Гүлдің, жапырақтың, жан – жануардың бейнелері нақты сол шын қалпында берілмей, көшірілмей, образдар арқылы ою — өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл – халық білімінің, шеберлігінің өсіп, ою — өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы.
Қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, оның ішінде ою — өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф, тарихшы, әдебиетші, өнертанушы ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, С. Қасыманов, М. Мұханов, О. Жәнібеков, Т.Бисенов. Оюлар әр шикізаттың физикалық қасиетіне , пайдаланатын өнер бұйымының қолдану аясына байланысты рельефті, барельефті болып шешіліп, жазықтықта қалай қолданса, кеңістікте де солай орын алады.
Ою — өрнектің классификациялық негізгі мәнері төрт топқа бөлінеді.
Классикалық өрнектің төрт тобына:
Геометриялық — ою — өрнектер: Зооморфты-(жан-жануар аң пішіндес) ою — өрнектер және космогениялық (аспан, көк әлемінің, жер – дүние сырын бейнелейтін )Өсімдік пішіндес Гүл оюлары жатады. Ою — өрнектің қайсысының бірінші, қайсібірінің екніші, ою — өрнек бір – біріне қалай бағынады. Бұған тек арнаулы физикалық, математикалық заңдылықтар арқылы ғана бағыт – бағдар беруге болады.
Ою — өрнектерге талдау жасап, классикалық топқа бөлмес бұрын ою — өрнектің негізгі құрылымы қалай, оюға тән ерекшелігі неде, композициялық орналастыру ережесіне, ою — өрнектің пішінін, құрылысын, образдық белгісін өзгертуге сантиметрияның әсері деген сұрақтарға жауап беруіміз керек.
Ши тоқу өнерінде, әсіресе ою — өрнектің коспозициялық ерекшелігі жете ескеріледі. Шым ши тоқуда кездесетін қазақ оюларының жекелеген және тұтас формалары түрлерін «шаршы ою» деп атайды. Оған белгілі геометриялық фигуралардағы шаршы, дөңгелек, үшбұрышты түр нұсқаларын жатқызуға болады. Олар шидің тұтас көлемді бетін сәндеуге қолданылады.
Ауыздықта үш ерінді,
Деп бұйырды жаратқан.
Өлшем, ырғақ, рең – осы,
Сұлулықты таратқан.
Ою — өрнек (латынша орнамент — әсемдеу, сәндеу) – геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын, әрі үйлесімділікке құрылған өрнек – нақыштар. (Қазақ энциклопед. А.627.б.)
Ата – бабаларымыз малдың ерекше қасиеттеріне бағалап, ән – жырға, күйге қосқан. Күн көрісі төрт түлік мал болған көшпелі қазақтың мал жүнінен, қыл қыбырынан иіріп киіз үй жасауларын, киімдерін тоқығаны, ал сүйегінен,мүйізінен және терісінен илеп, күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын дайындағаны, осы асыл бұйымдарға қиыннан қиыстырып алуан түрлі шытырман ою — өрнектерді түсіріп отырғаны тарихтан мәлім.
Осыдан туындайтын қазақ әйелдерінің тоқу өнері де қаншама тарихи оқиғалар болуына қарамастан, ұрпақтан – ұрпаққа мирас болып қала берді. Ұласып келе жатқан ою — өрнектерден сол кезеңнің кескін – келбеті елестейді, халықтың салты, әдет – ғұрпы, тіршіліг, дүниеге көзқарасы, тіпті көңіл – күй сезімі айқын көрініп тұрады. Сол үшін де туысқан түркімен халқы «Жайшы алдыма кілеміңді көрейін мен жүрегіңді» деп бекер айтпайды. Мысалы қазақ халқының ежелгі әдет – ғұрпы, салты бойынша бөтен жерге,алыс ауылға ұзатылған қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркін жағына сәлемдеме жіберуі тиіс болған. Осы салт бойынша тұрмысқа шыққан қыздың үйіне жіберген сәлемдемесінде алақандай ақ жарғаққа көгершін мен гүл бейнесі кестеленсе немесе «құсмұрын», «құстұмсық» ою — өрнекті түскиіз, басқұр, жүзік сияқты зат келсе, ата – анасы баласының барған жерінде басы бостандықта, құстай ерікті, жағдайы жақсы екенін ұғынатын болған.
Сондай – ақ ою — өрнек элементтері арқылы халықтың арман – мүддесі, дүниетанымы берілетінін мынадан көруге болады. Пазырықтан табылған сақ дәуіріндегі кілем үлгісінде Ел, Байлық, Қорғаныс ұғымдары шартты түрде «Таңба», «Марал», «Салт атты сарбаз» бейнесі ретінде берілген, Мұндағы символды ұғымның мегзері – елді, ел мұрасын сақтау. Сондай — ақ, УІ – УІІ ғасырларда қалыптасқан «Қорған өрнекті» кілем үлгісінде «қала», «өзен», «күмбез», «су», «қорған» бейнеленген. Бұл кілемдегі шартты түсініктің тұспалы «кіндік кесті мекеніңді айла – тәсіліңмен қорғай біл».
Демек, ою — өрнектер көркемдік, сәндік үшін қолданылғанымен, шартты бейнелер арқылы шындық елесін туындатып, халықтың өмірге деген талыпыныстарын танытады. Мәселен, найзағайдың жарқылдауы, күннің күркіреу, қардың, жаңбырдың не себептен болатынын түсінбеген ертедегі қазақ халқы күнді, айды,жұлдызды, аспанды,т.с.с керемет күні деп біліп, сол күштерге сыйынған.Ай, күн, жұлдыз тәрізді белгілер сол керемет күштерге табынудан қалаған. Компастың, сағаттың қолданылмайтын кезінде қазақтар бағыты, уақыты күннің, айдың, жұлдыздың қозғалысына қарай болжап білген. Жыл мезгілдері табиғаттан болатын тосын құбылыстарды да алдын ала шамалаған. «Ай тууы», «Күннің тұтылуы», «Ай тұтылатын күн» деген тіркестер осыдан қалған.Осыншама білімдер, дүние жайлы елестер, дүниенің, жердің т.б. құбылыстардың пайда болуы жайында шамалар, болжаулар қазақтың космогониялық өрнектерінде көрініс тапты.
Халық шеберлерінің айтуы бойынша күннің символы ретінде дөңгелек, дүниенің төрт торабы ретінде төрт құлақ бейнелейді ортасында күннің нұр шашуы, жұлдыз, ай белгілері жапырақтармен өрнектелген «шұғыла» оюы өмір сүрудің қайнар көзі – осылар деген ұғымды мегзейді. (Ө. Шәйбеков).Сол сияқты «тасбақа» оюы, «тұйық ою» деп те аталады. Тасбақа ұзақ жасайды. Сондықтан да көне заман көшпелілері кие тұтқан. Бейіт басындағы сынтастар көбіне тасбақа бейнесіндегі тасқа қашап орнатылған. Онысы – мәңгілік өмірі мен бақыт тілегені болса керек. Мұнан кейін дамыған «бітпес» оюы да мәңгіліктің символы. Аты айтып тұрғандай, өмірдің тоқтап қалмайтыны, дүниедегі барлық құбылыстардың диалектикалық қозғалыста, дамуда болатынын білдіреді.
«Тасбақа» оюынан басқа байырғы ою — өрнек үлгілері қатарына тұмар ою, қошқар мүйіз, гүл ою, су ою, тау оюлары жатады.
Тұмар ою
Тұмар ою – киелі оюлардың бірі. Бұл ою Қарақалпақ, Өзбек, Түркмен, Тәжік ою — өрнектерінде де кезеседі. Қазақ тілінде «тұмар» Қарақалпақ тілінде Тумар, тәжік тілінде «тумор», Өзбек тілінде «тумар» деп аталады. Көне түрік тілінде «тумар иер» деген сөз бар. Онысы «туған жер» деген. «Тумар» сол тума иер сөздерінің қосылуы арқылы шыққан болуы да ғажап емес. Бұрын тұмар ішіне туған жер топырағын, тас қиыршықтарын салған. Онысы «жер ана желеп жебейді», «туған жерге қайтып ораламын» деген сенім. Бұл ұғым қазақ арасында әлі бар. Шашы ұзын қыздар «көзден сақтайды.» деп, жас балаларға аналары «көз тимейді» деп ауыл молдаларына тұмар жаздырып алып (Араб тілінде) тағатын. Мұны қазақ ауаылдарында кездестіруге болады. Тұмар оюы басқұр, аққұр, кілем, текемет киіздердің шетіне салады. «Тұмарша» деп те аталады. Бұл ою басқа да өрнектердің шығуына негіз болды. Мәселен, «шаршы» (мұны «қос тұмар» деп те атайды) бұл да киелі ою. Қазақ ою — өрнектерінің төртбұрышты бітімге салуына себепші болған.
«Қошқар мүйіз» — кейінгі дамыған ою — өрнектердің негізгі элементі, қазақ ою — өрнегін сөз еткен әрбір зерттеушінің бұл оюға соқпай кеткені жоқ. Қазақ оюларының дені, көп өрнектері мүйіз элементіне байланысты.
Қошқар мүйіз
Қошқар – байырғы ұғымда қасиетті мал. Себебі төрт түлік тіршілік тірегі еді. Олардың тұқым жаратушылары кие тұтылады. Қошқар ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба, Қамбар ата, Шекшек ата – қойдың, түйенің, сиырдың, жылқының, ешкінің пі рлері. Күні бүгінге дейін бейіттерімізде қойтас мүсіні бар. «Қошқар мүйіз» оюының негізінде «қығыр мүйіз», «сыңар мүйіз», «қос мүйіз» сияқты ою — өрнек таңбалары бертін келе сәндік, салтанат белгілеріне айналды. Әйтсе де кейбір ою — өрнек үлгілерінің бстапқы мағына ұғымы сақталып қалған. Мәселен «қошқар мүйіз» оюы молшылықтың белгісі ретінде әлі де қолданылады.
ЖЕТІ БОЯУ
Өзенсің, тоқтатпа өмір, ағысыңды,
Тұлпарсың, бәсеңдетпе шабысыңды.
Санамда Күннен шыққан жеті бояу,
Тыңдадым жетеуіңнің дауысыңды.
Көрінді қызыл күннің өзі батпай,
Кісінеп қызыл жирен семіз аттай.
Қызыл сөз, қызыл іңір, қызыл қырғын,
Басылды көзіме сәуле қызыл оттай.
Семіріп сары қымыз толғанамын,
Сары айшық, сары домбыра қолға аламын.
Сары күз, Сарыарқа, Сарыала қаз,
Жеткізді сағыныштың салған әнін.
Жасыл бел, жасыл жайлау, жасыл шалғын.
Төсінде аунап — қунап, асыр салдым.
Жыр жаздым, жасыл жаздың қойнында,
Жылынып жарығына жасыл шамның.
Көкбайрақ көкірегімде дүрсілдеуде,
Көк түрік дүр сілкінді, тылсым күйде.
Көк бөрі оятты ұлып көк тәңірін
Көк аспан көк күмбезді күрсінгенде.
Келешек ататұғын таңдар үшін,
Күл болып жанды талай жолбарысым.
Күлгін түс жеткізеді күлге айналған,
Дегелең деген атаудың жан дауысын.
Қара түс қазақ үшін дара әлемім,
Қара қазан ғасырдың табар емін.
Кешінде қара ауылдың қара барқыт,
Қара шал жазып кеткен қара өлеңін.
Ақ таңым, ақ шыңдағы тақтан қарап,
Ақ қыста, ақ даланы мақпалға орап.
Ақ сәулені арқан керіп алдан шықса,
Жанымды тазартады ақ қар борап.
Әлемде жетеу дейтін шын керемет,
Тербелді бесік жеті үнге бөлеп.
Сіңірген жеті бояу қанатына,
Дүние ұшып – қонған бір көбелек.
Көшпелілерде өсімдік тектес ою — өрнектер аз емес, өсіп өнетін табиғат дүниесін кие тұту, тәңірі тұту, олардың да жаны бар деп қабылдау сенімі басым еді. Төрт жапырақтан тұратын «Гүл ою», — дүниенің төрт құбыласынан бастау алады. Қазіргі қазақ бұйымдарында «үш жапырақ» , «көп жапырақ», «ағаш гүл», «сандық гүл» , «алма гүл» т.б. өсімдік тектес алуан түспен боялған оюлар жиі қолданылады. Қазақтардың ғұмырында түр — түстің де орны айрықша. Мысалы: «көк» — аспанның , аспанға табынудың, «қызыл» — оттың , «ақ» — шындық, қуаныш, бақыттың, «сары»- сағыныштың, айырылысудың , «қара» — жердің, «жасыл» — көктемнің, жастықтың символы мәселен қызыл, көк, жасыл түсті «гүл ою» — өрнегі аққұрға салынып жиі қолданлады. Мұнысы аспанымыз ашық, күніміз жарық, еліміз бақытты болсын дегені.
Гүл оюларының өзінде де, халықтың данагөйі жататын мынадан көруге болады. Гүл мен гүлдің түйнегінің айқаса бірігіп салынуы бірлікті , елдің ынтымақты болуын мегзейді. «Су оюы» да байырғы киелі. Су ертедегі ұғымда жаратушы аналардың бірі. Ауырған адамды су мен ұшықтайды. Көне түрік жазбаларында «От Ана» , «Су Ана» — деген тіркестер кездеседі. Ертегдегі адамдардың ұғымында дүниенің жаралуына төрт зат негіз болған: от, су, ауа, тау т.б. «Су» оюының негізнде «ирек», «тасқан», «дария» оюлары қалыптасты. «Дария» — дархандылықтың символы. «Тау оюы» — мәңгіліктің,күш құдіреттің символы. Қариялардың «таудай бол» деп бата беруі тегін емес. Қазақ ою — өрнегінің кейбір түрлері туысқан халық өнерінде кездесіп формасы, тоқылуы бірдей болғанмен басқаша мағынада айтылатындары да, жоқ емес. Біздегі «алты жіп» мүйіз ою Тәжік халқының тілінде «балдақ» деп аталып, тақияға өрнектеледі. Төрт мүйіз ою Түрікмен, тәжік халықтарының тілінде «шаян» (скорпиончик) мағынасында қолданылады. (Белинская Н.А. «Декоротивного искуство горног Таджикистана» М. 1965 рис. 7-9) «Аштархан теру» оюуының ортасындағы өрнекті тәжік тілінде «точтар сар» (увенчонной кароной) деп атайды. Қарақалпақ ілінде «қара үй» өрнегі оңтүстік Қазақстан облысы қазақтарының тілінде «ақ отау» туысқан түрікмен тілінде «илин бармақ» делінеді. (Алланиязова Ш. «термины прикладного искуства в каракалпакском языком» канд.дисерт. Т. 1986 с.в. 1 Мошкова В.Г. «Ковры народав средней Азии»
Бұл жөнінде Ө. Жәнібековте былай дейді. «Кейбір қазақ оюлары көршілес халықтар ою — өрнектеріне өте ұқсас келеді.» «қыңыр мүйіз» оюы Ферғаналық қырғыздарда «түйе мойын», «ирек – тай – тұй тұяқ», «омыртқа» өрнегі Өзбек халқында «юлдуз»ал «төрт құлақ» — мүйіз нұсқа деп аталады. (Джанибеков У. «Культура казахского ремесла» А. 1982. Стр.29) сол сияқты Қарақалпақстан қазақтарының тіліндегі «орамал балдақ» оюы Оңтүстік Қазақстан облысы тілінде «адайшеп» деп аталады. Мұндағы «адай» — ру аты. Мәселен, әрбір елде, әрбір руда атағы шыққан таңдаулы оюшылар болады. Оңдайлар өз өнерінің тамаша үлгісін өзінің руына маңайындағы елдерге таратып отырады. Осыдан келіп әртүрлі ою — өрнектерде, киімдер мен кілемдерде, сырмақтар мен кестелерде және тағы сол сияқты «арғын үлгісі», «керей үлгісі», «ұлы жүздің үлгісі» деген мәнерлер пайда болды. Әрбір ою — өрнектен тал бойында жасырын жатқан сырды, маңызды да мағыналы ойды ашуға болады.
Мәселен «орамал балдық» оның атауында да мағыналы мән жатыр. «Орамал» — әйелдер басына тартатын жаулық. «Балдақ» — шымылдықтың бау өткізетін шығыршығы, ілгегі яғни орамал мен балдақ жаңа түскен келінге шымылдық тұту басына жаулық салу сияқты қазақ салтының шартты бейнесі ретінде бейнеленген. «Орамал балдақ» өрнегінің жан – жағына «тұмар», «гүл ою», «су оюлар» салынып аққұрға қызыл, жасыл, көк түспен тоқылады. Мұнысы «туған жердің гүліндей жайнап, сарқырап тоқтамай, аққан судай мәңгілік халқыңа қызмет ет», — деп халықтың жаңа түскен келінге айтатын арман тілегі.
Қазақтың осындай салт – дәстүрглері тек қана ою — өрнек атауларынан ғана емес, қол өнеріне қатысты кейбір тіркесерден де көрінеді. 73 жастағы Әлмағанбетова Айсан әжей әңгімесінің бірінде:
«Оюын текеметтің ойдыр,әже
Бір тоқты ойшыға сойдыр, әже
Бір жаман мал бердім деп алып кетер,
Бір жылша балам жас деп қойдыр әже» — деп өлең айтушы едік. Әрі сол кезде оюшыға бір тоқты атайтынбыз деген болатын. Міне, осы дәстүр басқаша формаға еніп, қазір де жалғасып келеді. Текемет, киіз басылатын күні сол үйде мереке қазан асылып бір дастархан басында бесаспап шеберлер бас қосып ән салып көңілдерін көтереді.Сол сияқты ертеде қазақ қыздарының өз жасауларын өздері тоқып алуды әдетке айналдырған. Өрмек өнерін білмейтін бірде — бір қыз кездеспеген. Ал «шынжыра оюы» бар жоғы алты – ақ жіптен шығады. Сондықтанда аналардың қыздарына «шынжыраны білмейтін тұнжыра» деп ренжейтіні де тегін емес.
Қарақалпақстан қазақтарының өнеріндегі «қырық шақа» өрнегі «қырық мүйіз» түрінде де кедеседі. (Қасиманов С. Аталған еңбек 23 – 24 б) «шақа» сөзі қазақ тілінде «жаңа туған нәресте», «ұсақ тиын», «қара бақыр», «қаңылтыр шелек, бақыр» деген мағыналарды білдіреді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1986 10 – 98б) Өзбек, түркмен тілінде «шах» сөзі қазақ тіліндегі «мүйіз» мағынасын білдіреді. (Русско – Туркменский учебный словарь,) .Түркмен халқының өнерінде «қырық шох» өрнегі кездеседі. (Мошкова.В.Г. «Ковры народов средней Азии» Т. 1970 стр. 246) демек қазақ ою — өрнектеріндегі қырық мүйіз оюының Қарақалпақстандағы қазақтар тілінде «қырық шаха» аталуы көршілес Өзбек, Түркмен халқының әсер ықпалынан. Тармақтарының саны әрине, қырық емес, ертедегі қазақтарының ұғымынша «қырық киелі» сандарының бірі. Ертегі, аңыз, жырларда «отыз күн, қырық күн тойын беріпті» деген тіркестер бар.
Қазіргі қазақ тілінде де қырық саны өте көп, сан түрлі деген ұғымдарды білдіреді. Мысалы «қырық саққа жүгіртті,» деген тұрақты тіркесі «сан түрлі құбылтты» деген мағынаны білдіреді. Мысалы, бұдан басқа «қырық құрау», «қырық тесік» деген тіркестерді де құраудың тіркестің саны аз емес. Нәрестені қырқынан шығару дегенді де ол баланы туылғанына 40 күн толған соң қырқынан шығарады. Кісі өмірден қайтқанда да жетісін, қырқын, жүзін, жылын береді. Мұны да қырық күннің сақталуы міндетті емес. Сөз етіп отырған өрнегіміздің мүйіз тәріздес тармақтары көп болуына байланысты «қырық мүйіз» атаулы сондықтан. Бұл ою мүйіз санының көптігіне қарамастан жып – жинақы ерекше бір сүйсінтерлік талғам мен түс киіз сырмақтарға өрнектелген де көздің жауын алады.
«Өнер көзі — халықта» дегендей өнер түрлері елде мол, халықпен бірге жасап келеді және жасай береді. Осындай өнер түрлерінің бірі ұлттық ою — өрнектердің тәрбиелік мәнін аша түсіп, оқушыларға меңгеру жолдарын қарастыру, зерттеп жариялау әр уақытта да ұлағатты іс болмақ.
Табиғаттың табиғи байлығы түгесілуі мүмкін, алайда халықтың ұлттық мұрасы күн санап кеңейіп, рухани өлшемі артпаса, кемімейді. Сырдың басқа аймақтардан болмысы бөлек, салт – дәстүрі сарқылмаған ерекше өлке екенін ескерсек өнері мен мәдениеті өзінше бір әлем. Тұнып тұрған өнер иелерінің мекені. Мұндай мәртебені қызылорда күні мерекесіне келген меймандар да мойындап кетті.
Өңірімізді өнер мен жыр орталығына айналдыру мақсатында орынды бастама көтерілді.
Өнер күндері конференцияларында зиялы қауым өкілдері бас қосуында «Сыр елінің өнері мен мәдениетін дамыту бағытында жұмыла жұмыс істеуіміз қажет» — дей келе сыр бойында небір талантты қолөнер шеберлері мен қылқалам шеберлерінің өсіп келе жатқандығын тілге тиек еткен еді.
Біз қашанда әрбір өнер иелеріне қолдан келетін қамқорлықты аямай, оларға үнемі назар аударып отыруымыз қажет. Жер – жерлерден шеберлерді тауып, оларды аудан, облыс көлемінде кең насихаттап, «Халық қолөнері» деген тұрақты экспозициялар ұйымдыстырып тұрудың мәні зор.
Халық бұрын ғылым мен білімге қолы жетпесе де, сұлулық пен әсемдікті таңдай да, талғай да білген.
Өз тұрмысы мен мәдениетінде қолөнерін мұрат тұтып жетілдіре білген. Шеберліктің небір саласын асқан ұқыптылықпен көкірегінде қастерлеп сақтап, меңгеріп біздің дәуірімзге ұштастырған. Сәндік қолөнері халықтық мәдениет пен өнердің айқын көрінісі. Жалпы жер – жердегі байқаулар мен көрмелерде қолөнермен айналысатын адамдардың азайып бара жатқандығын байқай отырып осы еңбегімде халық қолөнерін одан әрі дамытып, жетілдіру мақсатында Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Басықара ауылындағы №182 мектепте жасалып жатқан іс — шаралардың бағыты туралы да баяндамақпын «кен асылы жерде», «сөз асылы елде» дегендей сыр бойында соның ішінде Қазалы маңындағы қолөнер шеберлерін іздеп тауып олардың еңбектерін шеберлік техникаларын, әдістерін өскелең жас ұрпаққа жеткізіп жастар арасында кеңінен насихаттау мүмкіндігінше олардың өмірбаяндарын қағаз бетіне түсіріп жаңаша серпіліс жасау, дамыту.
Монографиялар мен түрлі түсті альбомдар жасау.
Қазақ халқының мәдени өмірінде күні бүгінге дейін маңызын жоймаған өнер жайлы бұрын – соңды жарық көрген материалдарды пайдаланып, толық мәліметтер беруге тырыстық. Әрбір тақырыпқа байланысты берілген фото иллюстрациялар әр жерден жинақталып, ал тексттер кітаптар мен жергілікті жерлерде жиналған материалдардан құралған.
Бұл еңбегімде баяндалған жұмыстарды сараптай келе мемлекетіміздің келешегі үшін басқа дамушы мемлекеттер қатарында әлемдік ғаламдану процесінің озық үлгілерін біздер көрсетуге тиістіміз.
Бабалар өнерін алға қарай апару менің және мен секілді миллиондаған ұрпақтың парызы деп білемін.
Ұлтымыздың қолөнері мен ою — өрнектерін өндірістік өнімдерде жаңадан жаңғырту, дамыту арқылы этномәдениетімізге енгізуіміз керек.
Мектептерде пәрменді де қарқында іс – шаралар болмаса ұлттық мәдениетіміз басқа дамыған елдердің көлеңкесінде жойылып және жұтылып кетуі мүмкін.
Сондықтан ұлттық мектептерімізде, яғни ауылдық, қалалық тәрбие ордаларында осы бағытта арнайы факультативтік сабақтар өткізілетін болса деймін. Мектептердің жанынан қолөнер шеберлерінің қолынан ұлттық үлгіде өнімдер дайындайтын цехтар ашылса. Арнайы мамандардың алдынан дәріс алған бүгінгі оқушы ертең нағыз шебердің өзі болары сөзсіз деген ұсыныс айтқым келеді.
