Омар Бауыржан Мұсаханұлы,
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің оқытушысы,
Omar-1982@ E-mail.ru Түркістан қаласы.
Резюме: В статье рассматривается основы право государственного регулирования в области охраны природных ресурсов.
Summary: This article basis of law of government regulation in the sphere of protecting natural resources
«Ізденуші» ғылыми журналы. Шымкент қаласы. 2010 ж. Мамыр айы. №1. 175-183 б.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері біршама жағдайлар қалыптасты. Мемлекетіміздегі табиғатты қорғау қызметі жоспарлы және кешенді сипат ала бастады. Қазір табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды орынды пайдалану, мемлекеттік билік пен басқарудың жоғарғы органдарының басқаруы ғана емес, жергілікті органдардың да негізгі қызмет бағытына айналады. Нарықтық қатынастар жағдайында табиғи ресурстарды қорғауда мемлекеттік басқарудың ролі маңызды екені даусыз.Бұрыннан келе жатқан жоспарлаудың нарықтық артықшылығы туралы теориялық дау-дамайдың толастағаны белгілі. Сондықтан, бүгінгі таңда мемлекеттік реттеу мен нарықтық стихияның арақатынасы туралы практикалық мәселе маңызды болып отыр. Табиғи байлықтарды дұрыс пайдалануды мемлекет тарапынан басқару тұтас әлеуметтік құбылыс ретінде, жалпы қоғамды басқарудағы кең ауқымды жүйенің бір бөлігі болып табылады. Сондықтан табиғи байлықтарды қорғау және пайдалану саласында басқару органдарының пайда болуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі бар, күрделі объектімен, яғни табиғатпен байланысты. Онда осы басқарушы органдардың дұрыс қызмет атқаруы мен одан әрі дамуы, негізінен, қоғамдық процестерді басқарудағы міндеттер мен мақсаттардың жүзеге асырылуына тәуелді болады.
Әдетте мәселенің осы қырына көңіл бөліне бермейді. Зерттеушілердің көпшілігі жер, су, орман және тау-кен ресурстарын пайдалану және қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың негіздерін қарастырады. Сөйтіп, табиғат байлықтарын пайдаланудағы басқару мәселелерін, өзіндік ерекшелігі бар тұтас жүйе ретінде табиғаттың сипаты мен ерекшеліктеріне байланыстырып айтады. Осыған орай табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласында мемлекеттік басқарудың қажеттілігі туралы тұжырым осы басқарушы жүйенің қажеттіліктерінде ғана негізделген. Түптеп келгенде, мұндай көзқарас негізінен дұрыс болғанымен, табиғи байлықтарды ұтымды басқаруды біржақты етіп көрсетеді. Қоғам өмірінің басқа салаларындағыдай, қарастырылып отырған қатынастар саласын басқару да, қоғамның қалауы мен мүдделеріне тікелей байланысты [1. 26-27].
Табиғатты қорғау саласындағы қатынастарды дамытып жетілдіруде мемлекеттік басқарудың ролі ерекше. Басқару міндетіне интенсивті даму факторларын біріктіру, ғылыми-техникалық ревалюцияның жетістіктерін мемлекеттік шаруа жүйесімен байланыстыру кіреді. Сонымен қатар, басқару міндетіне өндірістің, ғылымның және білім беру саласының тиімді қызметі мен дамуы да кіреді. Ал, басқарудың негізгі міндеті ғылыми жетістіктерді техника мен технологияларға дер кезінде енгізу болып табылады. Жердің, жер қойнауы мен орманның, судың пайдалануға берілуі мен қайтып алынуының белгілі бір тәртібін ұсына отырып, оларға есеп жүргізу, кәсіпорындар мен ұйымдардың, азаматтардың іс-әрекетін бақылауға алып, мемлекеттік басқару институты негізінен бүкіл табиғатты қорғау саласының тиімділігін қамтиды. Жер қорын мемлекеттік басқару – жер құқығы институттарының бірі. Жер құқық қатынастарының ішінде өзіндік ерекше сипаты бар. Оның негізгі бағыты жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру, олардың әлеуметтік және экономикалық қасиеттерін жүзеге асыру шараларын, соның ішінде құқықтық шаралдарды, тәртіптер мен ережелерді белгілеу, олардың орындалуын жүзеге асырумен бірге бақылау жұмысын атқару болып табылады.
Табиғи ресурстарды қорғаудағы қоғамдық қатынас саласындағы басқарылатын жүйе бөлігіне – кәсіпорындар, мекемелер және азаматтар, яғни табиғи байлықты тікелей пайдаланушылар кіреді. Ал, басқаратын жүйе бөлігіне – мемлекеттік билік органдары, министрліктер, ведмостволар және т.б. кіреді. Бірақ нақты өмірде объект және субъект арасын бөліп қарастыру мүмкін бола бермейді. Айналысып жүрген қызметтің сипаты мен мазмұнына сәйкес қайсыбір заңды тұлғаны басқаратын не басқарылатын жүйе бөлігіне жатқызуға болады. Мысалы: ұжым жер пайдаланушы ретінде, басқару объектісі болады, бірақ осы ұжым егіншілік жер пайдалануға қатысты басқару субъектісі де болып табылады. Бәріде ұжым не шаруа серіктестігі жасайтын қоғамдық қатынастар сипатына байланысты болады. Бірақ бұл жағдай әлеуметтік басқарудың құрылымдық-қызметтік сипатының маңыздылығын ескермеуге, басқарушы және басқарылатын жүйе бөліктерінен де бас тартуға негіз бола алмайды [2. 35-36].
Әдетте, бір тұлға бір қоғамдық қатынаста бір мезетте басқарудың субъектісі және объектісі бола алмайды. Басқару қатынастарына қатысушылар арасындағы байланыс сипаты, қорыта келгенде, олардың иерархиялық орнымен емес, басқару мен билеудегі атқаратын қызметі және қатынастарындағы жалпы әлеуметтік рөлімен айқындалады. Теорияда горизонтаольды басқару қатынастарының пайда болуы, яғни, бағынышты емес, жалпы іс-әрекетті басқару туралы айтылады. Әлеуметтік басқару жүйелеріне екі (басқаратын және басқарылатын) жүйе бөлігі орнына жүйе элементінің екі рөлі туралы айтылған пікірмен келісуге болмайды. Өмірде басқару объектісі мен субъектісін бөліп қарастырудың теориялық қана емес, практикалық та маңызы бар. Ең әуелі, ол кез келген ұжым қызметінің негізгі мазмұнын дұрыс анықтауға мүмкіндік береді. Адамдарға билік арқылы ықпал ететін жүйе, негізінен әкімшілік-құқықтық ыңғайында жұмыс атқарады. Бұл жүйедегі тұлғалар қызметінің ең басты мазмұны олардың адамдар, ұжымдар т.б. қатынастарын ұйымдастыру және реттеу қабілеті болып табылады.
Әрине, бағыну тәртібіне сәйкес бұлар да басқарылады (мысалы, аудандық ауыл шаруашылық басқармасы – облыстық ауыл шаруашылық басқармасы, ал соңғысы Республикалық ауыл шаруашылық министрлігі т.с.с.). Алайда, олар басқарудың объектісі емес, субъектісі ретінде бағаланады. Басқарушы субъектілерді басқару олардың қызметінің түрлері мен тәсілдерін жетілдіру болса, объектіні басқару – адамдар өмірін материалдық және мәдени деңгейін жоғарылатуға байланысты қызметі мен олардың белсенділігін арттыруына, жағдайын жақсартуына және дамытуына негізделеді. Мұнда басқару субъектілері мен объектілері арасындағы тығыз байланысты, олардың басқару қызметінің сипаты мен мазмұнына тигізетін ықпалын ұмытуға болмайды. Басқару тиімді болу үшін басқарушы субъекті мен объектінің ерекшеліктерін ескеріп, әртүрлі факторлардың әсеріне дер кезінде назар аударып, басқару қатынастарынан даму болашағын көре білу қажет.Субъекті мен объект арасындағы диалектикалық өзара байланыс қоғамдық процестерді басқарудың объективті қажеттілігінен өз көрінісін табады. Табиғи байлықтарды пайдаланушылар –мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдар, мекемелер, мемлекеттік басқаруға объективті түрде мүдделі болады [3. 22-23].
Табиғат объектілерін қорғау мен пайдаланудағы қоғамдық қатынастардың субъектілері дербес орындар болып табылады. Олардың құқықтары басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың алдында ғана емес, заңда белгіленген жағдайларда, мемлекеттік органдар алдында да қорғалады. Табиғи байлықтарды басқару органдары, олардың келісімінсіз жерді, жер қойнауын, орманды, т.б. бөліп бере алмайды. Сондай-ақ тиісті пайдалану ережелері бұзылмаған жағдайда табиғи ресурстар таралып алынбайды. Бірақ кәсіпорындар мен ұйымдардың табиғи ресурстарды дұрыс пайдалануын ұйымдастыру үшін, олардың қызметтерін байланыстыру және мемлекет органдары тарапынан қайсыбір өндірістік мәселелерді жылдам шешу үшін оларға көмектесу қажет. Мемлекет органдары кәсіпорындарды, мекемелерді, ауыл шаруашылық ұйымдарын қажетті техникамен, материалдық құралдармен дер кезінде қамтамасыз ету үшін шаралар қолданады, табиғатты пайдалануды жоспарлайды. Табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету, басқару органдарының осындай және т.б. мәселелерді дұрыс әрі нәтижелі шешілуіне байланысты болады. Мемлекет табиғи байлықтардың иесі болғандықтан, басқарудың жақсаруы мен оның дамуына мүдделі. Ол халық шаруашылығының, табиғи ортаның пайдаланылуымен байланысты минералды шикізат, орман, су ресурстарына деген өсіп келе жатқан қажеттіліктердің өтелуін қамтамасыз етеді. Сонымен бірге болашақ ұрпаққа табиғи байлықтардың сақталып қалуын да қамтамасыз етуі қажет. Өзінің көп салалы қызметінде мемлекет әртүрлі қатынастар жасайды, олардың ішінде басқару қызметтерін жүзеге асырудың жалғыз ғана құралы емес.Мемлекет елдің әлеуметтік-экономикалық өмірінің негізгі ұйымдастырушысы болып табылады. Бірақ басқару –мемлекеттің өзінің шаруашылық ұйымдастыру қызметін өтеудегі ең маңызды құралы болып табылады. Басқару арқылы нарықтың бүгінгі және болашақ ұрпақтың мүддесіне сәйкес экономикалық дамуы, табиғаттың игерілуі, қорғалуы және өзгеруі қамтамасыз етіледі [4. 52-53].
Қазіргі кезеңдегі біздің қоғам дамуында мемлекеттік басқару, жеке кәсіпорындар мен ұйымдардың, министрліктер мен ведмостволврдың табиғатты пайдаланудағы қызметтеріне ғана емес, сонымен бірге қоғамдағы қоршаған ортаны қорғау және пайдалану процесіне де әсер етеді. Табиғи ресурстарды мемлекеттік басқарудың негізгі міндеті – барлық мемлекеттік органдардың, шаруашылық субъектілердің, лауазымды азаматтардың, меншік түріне және бағыныштылығына қарамастан, экологиялық заңның нормалары мен талаптарының орындалуын қамтамасыз етеді. Негізінен, мемлекеттік экологиялық бақылау – мемлекеттік басқару қызметінің бір түрі болып табылады. Бұл қызметтің негізгі қағидалары: заңдылық, объективтілік, кешенділік, жариялылық, тәуелсіздік. Мемлекеттік басқару мемлекет атынан жүзеге асырылады және қандайда болсын ведмостволық мүдделерге бағынышты болмауы тиіс. Біздіңше, бүгінгі мемлекеттік экологиялық бақылау мен шаруашылықпен айналысу қызметтерін бөлу қағидасын заңды түрде орнату қажеттілігі туындап отырғын сияқтын бұл қағида мемлекеттік бақылаудың ведмостволық емес сипатынан туындайды, және ол мемлекеттік басқаруды іс жүзіне асыру үшін барлық мемлекеттік органдардың, кәсіпорындардың, мекемелердің меншік түріне және бағынуына қарамастан, мемлекеттік органдардың талаптарын, бұйрықтары мен нұсқауларының нақты орындалуын қамтамасыз ету үшін қажет. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында мемлекеттік басқаруды мемлекет атынан әртүрлі ведмостволар жүзеге асыруда. Олардың кейбірі шаруашылық қызметпен қоса бақылау қызметімен де айналысып отыр. Мысалы: Ауыл шаруашылық министрлігі т.б.
Экологиялық-құқықтық нормалар мен талаптардың бұзылуы бар болған жағдайда, әкімшілік шараларды қолдану – мемлекеттік бақылаудың дербес түрі болып табылады. Мемлекеттік экологиялық басқарудың ведмостволық емес сипаты оны ведмостволық және өндірістік бақылаудан ерекшелендіреді.
Басқару объектілеріне байланысты мемлекеттік басқарудың мынандай түрлері бөлек көрсетілуі тиіс:
- Атмосфералық ауаның қорғалуын мемлекеттік басқару;
- Жердің қорғалуы мен пайдаланылуын мемлекеттік басқару;
- Орманның қорғалуы мен пайдаланылуын мемлекеттік басқару;
- Судың қорғалуы мен пайдаланылуын мемлекеттік басқару;
- Хайуанаттар әлемінің қорғалуын, өсуін және пайдаланылуын мемлекеттік басқару;
- Жер қойнауының қорғалуын және пайдаланылуын мемлекеттік басқару;
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды мемлекеттік басқару.
Жоғарыда аталған мемлекеттік басқарудың барлық түрлерінің өз объектілері бар және олар «өзіндік мәселелерді» шешуге бағытталған.
Мемлекеттік басқаруды жүзеге асырудың тәсілдері әртүрлі. Олардың қолданылуы бақылау объектісіне, қойылған мақсаттар мен міндеттерге байланысты болады. Мемлекеттік басқаруды жузеге асырудың негізгі ерекшелігіне әкімшілік тәсілдердің, яғни «билік қорғаны» бар тәсілдерді қолдану жатады. Мемлекеттік экологиялық бақылау мем лауазым иелерінің бұйрықтарын, нұсқауларын, талаптарын барлық заңды тұлғалар мен жеке азаматтар орындауға міндетті. Ведмостволық және өндірістік экологиялық бақылауды жүзеге асыру, табиғи ресурстарды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуде негізгі шарт болып табылады. Мемлекеттік ведмостволық емес бақылаумен салыстырғанда ведмостволық және өндірістік экологиялық бақылау түрлері мен тәсілдерінің аясы едәуір тар. Мемлекет ведмостволық және өндірістік экологиялық бақылаудың мақсаттары мен міндеттерін де анықтайды. Арнайы өкілеттігі бар мемлекеттік орган, ведмостволық және өндірістік экологиялық бақылаудың параметрлерін, тәсілдері мен әдістерін, есеп беру түрін анықтауға міндетті. Мемлекеттік басқаруа қарағанда, ведмостволық басқаруды шаруашылықпен айналысатын министрліктер мен ведмостволвр жүзеге асырады. Ведмостволвқ басқарудың негізгі ерекшеліктеріне, біріншіден, оның белгілі министрлік (ведмоство) атынан жүргізілуі; екіншіден, оның құзіреттілігі тек ведмостволық объектілерге қатысты; үшінші, ведмостволық бақылау органдарының нұсқаулары мен талаптары тек осы ведмоствоға бағынышты объектілердің лауазым иелері мен жұмысшыларына қатысты [5. 65-66].
Мемлекеттік басқару экологиялық мемлекеттік-құқықтық механизм ретінде, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған табиғи ортаны қорғау процесінің бөлігі болады, және өзіндік ерекше түрлерімен, тәсілдерімен, қағидаларымен, нормаларымен ерекшеленеді. Мемлекеттік басқару рөлінің жоғарылауы, мемлекеттің қоршаған ортаны қорғауы және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану қызметінің толық айқындалуына, әрі қарай дамуына ықпал етеді. Бұл қызметтің мәні табиғат байлықтарын кешенді түрде дұрыс пайдалану мақсатында ықпал ету, өмір сүру ортасын жақсарту – табиғаттағы тепе-теңдіктің бұзылуын болдармау. Қоғамның әлеуметтік-саяси және экологиялық негіздерінің тұтастығы табиғат қорғау қызметінің жалпы мемлекеттік, жалпы халықтық сипатын анықтайды. Қазіргі кезде табиғатты қорғау және оны дұрыс пайдалануда мемлекет қызметінің бұл түрі дербес қызмет ретінде танылып отыр.
Мемлекеттік басқарудың қызметтері, табиғи ресурстарды қорғау мен пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастардың дамуы мен жетілуінің объективті жағдайларын көрсетеді. Сондықтан олар басқару органдарының пайда болуында олардың жұмыс түрлері мен тәсілдерінің қалыптасуында маңызы зор.
Әдебиеттер тізімі
1. Мухитдинов Н.Б., Есеналиев А.Е. Қазақстан Республикасы нарық жағдайында қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдарының құқықтық негіздері. — Алматы, 2000 ж.
2. Робинсон Николас А. Правовое регулирование природопользования и охраны окружающей среды в США. — М.,1990 ж.
3. Стамқұлұлы Ә. ҚР Экология құқығы. — Алматы, 1995 ж.
4. Бринчук М.М. Экологическое право. — М., 1998 ж.
5. Байдельдинов Д. Л. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы – Алматы
2005 ж.
